Zašto ovo nije snimljeno ranije?

Iz selekcije „Srbija i prijatelji” prvenstveno izdavajamo dugoočekivani film Miroslava Terzića po scenariju Elme Tataragić Šavovi koji je nakon više nego uspješne premijere u Berlinu konačno stigao i do domaće publike. U svom drugom dugometražnom igranom filmu, Terzić se bavi problemom koji je bio ispraćen  u domaćim medijima, ali ostao bez bilo kakvog rješenja,  slučajevima zloupotrebe službenih položaja za krađu i prodaju novorođenčati, prvenstveno u Srbiji, ali i u drugim bivšim jugoslovenskim republikama. U potpunosti zasnovan na priči jedne od porodica koje su kroz ovo prošle, film prati vlasnicu krojačke radnje Anu u potrazi za istinom o sinu koga je izgubila 18 godina ranije. Aninoj, kao i drugim porodicama, čiji se broj kreće između 500 i 2,000, rečeno da je njihova beba umrla po rođenju, bez da su ikada dobili uzrok smrti ili šansu da vide leš, izazivajući sumnju u vjerodostojnost ove verzije događaja.

Terzić postavlja narativ tako da ponekad nije u potpunosti jasno da li je glavna junakinja zaista žrtva zavjere na dobrom putu da je razotkrije, a ne samo skrhana majka u nemogućnosti da prihvati gubitak, budući da je cijeli sistem u pokušaju da prikrije svoje nedostatke predstavlja bezrazložno histeričnom i paranoinom, a članovi porodice čekaju da se „urazumi” i nastavi sa životom. Šavovi je prvenstveno portret jedne žene neumoljive u potrazi za istinom, u donkihotovskoj borbi protiv nefunkcionalnih, korumpiranih i prijetećih institucija koje ne samo da nisu voljne da je zaštite, već prikrivajući svoje zločine nastavljaju da viktimiziraju jednu porodicu na rubu kolapsa. Šavovi je saosjećajan i brutalno iskren, mučan i nekada tmuran, ali nikada sentimentalan,  i odlično odglumljen film, koji precizno svjedoči o naročito uznemirujućim sudbinama, zadržavajući određenu optimističnost, životnu neposrednosti i upornost zbog koje bezbrojne Ane opstaju, uporno i protiv svih, neumoljivo tražeći pravdu. Od nas svesrdna preporuka.

Marko Baćović, Snežana Bogdanović i Vesna Trivalić u filmu Miroslava Terzića, “Šavovi”, izvor IMDb

Među domaćim i regionalnim filmovima koji su na ovogodišnjem Festu privukli veliku pažnju našla se i Izbrisana, u režiji Mihe Macinija i Dušana Joksimovića. Film je adaptacija istoimenog romana čiji je Macini takođe autor, a koji je zasnovan na istinitom događaju. Naime, februara 1992. godine Slovenija je izbrisala 1,3% svoje populacije – ljude koji su rođeni u drugim republikama bivše Jugoslavije, a koje tada više nisu bile deo iste države. Glavna junakinja filma, Ana Jovanović (Judita Franković Brdar), za ovo saznaje tek kada dolazi u bolnicu radi porođaja i biva obaveštena da je nema u sistemu. Nakon što ode iz bolnice iako je tamo uveravaju da bi bilo bolje da ostane, pri čemu joj nije dozvoljeno sa sobom povesti svoju novorođenu ćerku, ona upada u verovatno najjeziviju birokratsku noćnu moru koju možete zamisliti. Kao da nije dovoljno strašno da vam država u kojoj ste odrasli oduzme lična dokumenta i ne priznaje vas za svoju državljanku, jedino rešenje koje vam nudi je da usred rata pitanje svog državljanstva rešavate u Srbiji u kojoj nikoga ne poznajete.

Judita Franković je neverovatno uverljiva u izražavanju besa izazvanog nemoći koji ophrvava nekoga u takvoj situaciji što vrlo  vešto kontrastira sa Aninom odlučnošću, nezavisnim duhom i snagom potrebnom jednoj samohranoj majci. Nasuprot Ani je Senad (Jernej Kogovšek), mladić rođen u Bosni koji se prema celoj situaciji odnosi mnogo pasivnije, a sudbina koja ga zadesi se možda može protumačiti i kao kazna za njegov nedostatak proaktivnosti. Kako smo na kraju filma obavešteni, u svetu je danas preko 600 000 ljudi koji imaju nerešeno pitanje državljansva – da je više Ana nego Senada, da li bi se radilo na rešenju ovog problema? U svakom slučaju se ne mogu kriviti ljudi koji se u ovakvoj situaciji nađu s obzirom na to da niko ne može da bira gde će se roditi – a mnogi ni gde će ostatak života provesti. Čućete nas da se žalimo kako se sve više filmova oslanja na istinite priče, ali priče kao što su Izbrisana i Šavovi je odavno trebalo da čujemo.

Judita Franković kao “Izbrisana” u filmu Mihe Mazzinija, izvor: film-center.si.

Prijateljica Slovenija

Ove godine smo pored Izbrisane gledali još dvije lične priče koje se dotiču strukturalnih i pravnih neadekvatnosti slovenačkog društva i njihovih posljedica po individue na društvenim marginama, ali i porodičnu jedinku, bila ona konvencionalna ili ne. Zajedno (Skupaj) režisera Marka Šantića i scenaristkinje Irene Svetek, projekat produciran od strane slovenačke Radiotelevizije nastao nakon propalog referenduma o istospolnom braku u Sloveniji iz 2015, realistično i saosjećajno govori o roditeljstvu iz ugla istospolnog para – Luke i Mateja koji zajednički odgajaju Matejevu biološku kćerku Miju. Njihov mirni, skladni život biva u potpunosti okrenut nakon Matejeve iznenadne smrti, kada postaje jasan stepen društvene izolovanosti njihove porodične jedinke već sada svedene na dvoje ljudi koji u očima zakona nisu ni u kakvom srodstvu. Luka i Mija žele nastaviti svoj dosadašnji život i ostati zajedno, što bi bilo zakonski moguće nakon pokretanja postupka za usvajanje, ali na scenu stupaju drugi rođaci koji na osnovu krvne veze polažu zakonska prava na starateljstvo, ali i na preminulog, iako su sa porodicom toliko bliski da ili nisu uopšte razgovarali ili godinama nisu znali za Lukino postojanje, niti njegovu stvarnu ulogu.

Šantićeva kamera pomno prati protagoniste, otkrivajući mnogo o njima preko gestova i mikroespresija, ali i kadrova njihovog okruženja, oslikavajući unutrašnji život i umjetnički senzibilitet centralnog lika, pozorišnog glumca Luke (šarmantni Primož Bezjak). Zajedno se na efektan način bavi temama koje su u regionalnom filmskom stvaralaštvu radikalne zbog toga koliko su rijetko obrađivane. Ono suštinski samo prati promjene u javnom mijenju koje nisu pretjerano brze, što vidimo po teškoćama koje likovi u filmu imaju sa svojim okruženjem, kao i po rezultatima referenduma, ali se čini da slovenačka javnost, za razliku od svih susjednih, polako sazrijeva za teme koja je po dugoj balkanskoj tradiciji stavljana pod tepih pod izgovorom fokusiranja na neke „važnije”, koje takođe ne bivaju rješene.

Primož Bezjak i Nađa Debeljak u “Together” (Skupaj), izvor: rtvslo.si.

Nekima od tih neriješenih tema bavi se Darko Štante u svom rediteljskom prvijencu Posledice. Po profesiji socijalni radnik, Štante za mjesto radnje uzima popravni dom sličan onima u kojima je u karijeri radio, baveći se temama vezanim za seksualnost, muškost, delikvenciju, društvenu i porodičnu odgovornost, te vršnjačke pritiske i nasilje, u okruženju gdje nijedna nije primarna, već samo faktor unutar šireg socijalnog ekosistema i potencijalni strateški instrument. Problematični Andrej (sjajni Matej Zemljič, dobitnik glumačke nagrade ovogodišnjeg festivala), ima probleme sa samokontrolom i razuzdanim ponašanjem, kojima ne pomažu dileme o seksualnosti, niti krajnje nekompetentni roditelji koji su dobronamjerni, ali mlaki i rezignirani do mjere da jedva čekaju da ga prebace u tuđe ruke. Andrej u popravni dom ulazi kao problematičan mladić sa relativno uobičajenim problemima i određenim moralnim kodeksom, da bi se u specifičnom hipermaskulinom, izolovanom mikrosistemu zasnovanom na jasnoj hijerarhiji koja počiva na dokazivanjima muškosti i snage pomoću nasilja, pretvorio u kriminalca i nepredvidljivog nasilnika.

Film svojim „školski” zaokruženim scenariom i dosljednom režijom efikasno podcrtava tezu da je Andrej, iako individualno odgovoran za svoja ponašanja, suštinski iznevjeren od strane svoje porodice i čitavog sistema, koji su ga ostavili na nemilost instituciji u kojoj vaspitači nemaju nikakav autoritet, dopuštajući da im se pred očima problematični mladići sa velikim potencijalom za društvenu reintegraciju pod lošim uticajima pretvaraju u ozbiljne prestupnike. U skladu sa nazivom, eskalaciju djela prati i eskalacija u posljedicama, naročito u prisustvu Žileta – glavnog lidera ekipe i već iskusnog kriminalca koji proračunato upravlja drugima preko sistema ucjena, nagrada, fizičke prinude ili čak emocionalnih i seksualnih manipulacija. Posledice je film koji i zbog tematike kojom se bavi, kao i načina na koji to radi, precizno, dosljedno se pridržavajući estetike socijalnog realizma, ne snebivajući se od toga da prikaže homoseksualne scene ili nasilje, značajan za ne samo Sloveniju već i cijeli region, prijeteći da postane prelomni film jedne kinematografije.

Hari Poter i zatvorenik iz popravnog doma ili “Posledice”, režija: Darko Štante, izvor.

Prerano i prekasno odrastanje?

Film koji je dobio značajnu pažnju od publike ali i organizaciono-promotivnog tima festivala je Reži Koste Đorđevića. Na premijeri smo zatekli punu Kombank dvoranu i publiku entuzijastičnu da vide nešto što se predstavljalo kao autentičan prikaz neobičnog dana u životu jedne beogradske tinejdžerke. Ipak, iako se bavi jako relevantnim temama vezanim za mlade generacije ogrezle u beznađe i nasilje, podcrtavajući neke korektne poruke, Reži pati od čudne kombinacije prevelike i nedovoljne samosvjesti – istovremeno se preozbiljno shvata na nivou svojih ambicija i motivacija, a nedovoljno ozbiljno na nivou pojedinačnih kreativnih odluka, ponekad djelujući blago amaterski na način koji nema veze sa budžetskim nedostacima. Iako pohvalna zbog svoje hrabrosti, rediteljska odluka da film bude sniman iz samo nekoliko izuzetno dugih kadrova, ispunjava svoju najrundamentarniju svrhu da gledaoca nasilno gurne na mjesto protagonistkinje, ali nauštrb glumačkih izvedbi, narativne strukture, a nekad čak i estetske upečatljivosti.

Kod glumačke ekipe se vidi potencijal u potpunosti prigušen fragmentiranim scenarijom i razočaravajućim dijalogom koji se oslanja na najmanje zajedničke sadržioce svakodnevnog jezika, uz ekscesivne psovke i dosta usiljenog humora. Ostavljamo prostora za mogućnost da autorka recenzije nije shvatila svu autentičnost i iznijansiranost filma jer nije iz Beograda, ali onaj Beograd koji je u Reži prikazan djeluje kao autsajderski pokušaj onih koji su van strogog centra proveli otprilike podjednako vremena kao i autorka, da na silu prikažu slijed događaja prikazan u filmu kao realističan za bilo kog gradskog tinejdžera, što je vrlo teško povjerovati, ako znamo koliko njihove okolnosti variraju u odnosu na to u kom kraju odrastaju. Vidjeli smo dovoljno da prepoznamo evidentan trud i talenat cijele ekipe, ali i da pričekamo sledeće ostvarenje da damo iskrenu preporuku.

Tihana Lazović u Aleksi, hrvatske debitantkinje Barbare Vekarić, izvor IMDb.

Kao uspjeliji pokušaj u coming-of-age tradiciji nezavisnog filma izdvajamo hrvatsko-srpsku produkciju Aleksi, rediteljski debi mlade Barbare Vekarić. Aleksi je suštinski o razmaženoj i hirovitoj djevojci kojoj klasno privilegovani položaj omogućava da bude tinejdžerka do 28. godine, dajući komentar o izgubljenoj generaciji tkzv. milenijalaca koji su kao i protagonistkinja zaglavili u perpetualnoj adolescenciji, između preziranja rodne zemlje i težnje za nečim boljim i daljim, ali bez ikakve jasne ideje o tome šta ono predstavlja. Aleksi je umjetnica koja ne stvara umjetnost, mlada žena koja se preselila u inostranstvu da radi i studira, ali nema pravi posao niti završava fakultet, plaha, šarmantna i emocionalno nezrela, zaglavljena između boljeg i zanimljivijeg života vani i finansijskog komfora i familijarnosti kuće. Aleksi na neki način skreće pažnju na sve mlade koji su iz nužde prije nego iz hira napuštali Balkan time što je sasvim drugačija od njih u svim poljima, što je čini izuzetkom kome se lako smijati. To je i najbolji način da se ovom filmu pristupi. U pitanju je zabavan, pitak i samouvjeren režiserski debi sa uvjerljivom glumom, predivnim kadrovima jadranskog primorja i „glatkim”, iako u nekom momentu previše naprasitim scenarijom, koji svjedoči o potencijalnoj promjeni paradigme u balkanskoj kinematografiji i okretanja ka „lakšim” i savremenijim, ali zbog toga ne i manje bitnim temama i o sazrijevanju mlade autorke od koje se dosta može očekivati.

Poslednji Srbin u Hrvatskoj

Hristina Popović i ostali (novo)Srbi, izvor

Na kraju, ali sudeći prema reakcijama publike ne i manje bitno, na FEST-u smo premijerno gledali najnoviji uradak Predraga Ličine – suludu političku satiru upakovani u žanrovsku komediju o zombi apokalipsi Poslednji Srbin u Hrvatskoj. Uz dosta omaža kralju omaža Edgaru Rajtu, Ličina uspijeva da napravi uradak sasvim jedinstven za region, koji ne samo signalizuje povratak (ili ipak rođenje?) žanrovskog filma na Balkan, već i povratak satire na velika vrata. Čini se da je Predrag Ličina pronašao dosljedan način da bude politički korektan tako što će, vrlo pravedno, biti potpuno politički nekorektan prema svima, što uglavnom dobro funkcioniše kao kreativna odluka, čineći ovaj film efektnom, inteligentnom i hrabrom političkom satirom koja nikome ne dozvoljava da prođe neokrznuto. Iako tonski ujednačen, Poslednji Srbin nije uvijek podjednako na nivou zadatka, tako da neke ideje i šale uspijevaju odlično, a neke i ne baš, čineći se poprilično anahronistično i bezbroj puta viđeno, naročito u poređenju za ostatkom filma koji je potpuna suprotnost tome. Sve u svemu, Poslednji Srbin je prilično ohrabrujući i uspješan pokušaj koji će sigurno gledaocu pružiti zabavu (što svjedoči činjenica da je određen dio dijaloga bilo teško čuti zbog preglasnog smijeha publike), a možda ga i potakne na razmišljanje i ozbiljnu samorefleksiju. Ako je za to potrebno malo zažmiriti na neke propuste, smatramo da nije sasvim neopravdano.

Autorke: Tamara Tica i Milica Joksimović